Nauczyciele i inni trenerzy twórczości potrzebują skutecznych, konkretnych metod. W tym wpisie przekazujemy Wam narzędzie czerpiące z blisko 50 lat tradycji Odysei Umysłu i 70 lat badań naukowych nad twórczością. Ta metoda będzie szczególnie adekwatna do pracy z niewielkimi grupami osób, ale może też służyć jako… gra!

Narzędzie, o którym mowa, to Problem Spontaniczny zwany potocznie Spontanem. Spontany to część konkursu Odysei Umysłu (Odyssey of the Mind), międzynarodowego programu rozwoju twórczości (więcej informacji na stronie internetowej). Są to zadania rozwiązywane na gorąco, bezpośrednio po ich odczytaniu. Joy P. Guilford (1950) wyróżnił 4 aspekty myślenia dywergencyjnego, czyli reagowania na zagadnienia, na które nie ma jednej słusznej odpowiedzi. Zaliczamy do nich: płynność (zdolność generowania dużej liczby pomysłów), giętkość (zdolność myślenia o wielu różnorodnych kategoriach, a zatem różnorodność pomysłów), oryginalność (rzadkość występowania, nietypowość) i dopracowanie (staranność). Problem Spontaniczny pozwala rozwinąć płynność, giętkość i oryginalność myślenia, choć – jako zadanie na gorąco – nie pozwala na znaczące dopracowanie. Spontany pozwalają więc rozwinąć znaczącą część zdolności, jakich wymaga praktyczna twórczość w rzeczywistych problemach życiowych i jako takie mogą zostać skutecznie wykorzystane w klasie.

Wyróżnia się trzy rodzaje Problemów Spontanicznych – słowne, manualne i słowno-manualne, odpowiadające nieco innym aspektom aktywności twórczej. Tutaj skupimy się na Spontanach słownych, zaś o pozostałych typach Problemów (wraz z przykładami) można przeczytać na stronie internetowej. Słowny Problem Spontaniczny to zadanie o określonej strukturze, obłożone konkretnymi limitami czasowymi i procedurą zapewniającą zadaniu porządek. Struktura, jaką proponuje nam Odyseja Umysłu, będzie dla nas punktem wyjścia do tworzenia własnych zadań tego typu.

Według obecnej formuły zadanie wymaga obecności na stole pustego pojemnika i zestawu żetonów lub innych drobnych przedmiotów oraz osoby prowadzącej ćwiczenie. Drużyna siedzi przy stole, na którym leży puste pudełko i określona liczba żetonów, adekwatna do limitów czasowych. Szczegóły określa instrukcja. Osoba prowadząca ćwiczenie odczytuje treść zadania. Zadanie zaczyna się instrukcjami proceduralnymi w rodzaju „po każdej odpowiedzi umieść żeton w pojemniku” i limity czasowe, a na końcu zawiera jakiegoś rodzaju zadanie twórcze. Kluczowe zdanie znajduje się na końcu, żeby uczestnikom łatwiej było skupić uwagę na instrukcji. Przykładowe pytania w Spontanie słownym to „Co i dla kogo lub czego może być domem?” lub „Co i kto robi pod ziemią?”. Po odczytaniu instrukcji zaczyna się pomiar czasu. Gdy któryś z uczestników ma pomysł, wygłasza go i wrzuca jeden z żetonów do pojemnika. Zadanie kończy się, gdy upłynie czas lub wszystkie żetony zostaną wykorzystane. Za każdą odpowiedź pospolitą drużyna otrzymuje 1 punkt, zaś za każdą odpowiedź twórczą – 5 punktów. Dla przykładu na drugie pytanie można odpowiedzieć „Krety ryją tunele” albo (jak jeden z prowadzonych przeze mnie Odyesuszy) „Ruda tańczy jak szalona”.

Odpowiedzi powinny być krótkie, zaskakujące, zabawne, jeśli to możliwe. Po zakończeniu zadania warto jest porozmawiać z drużyną jakie odpowiedzi zapadły im w pamięć, które uznaliby za twórcze i dlaczego. Dobrze, gdy nauczyciel naprowadzi uczestników na wniosek, że twórcza odpowiedź jest (1) na temat i (2) oryginalna. Te dwie cechy – adekwatność i oryginalność – stanowią rdzeń twórczości według naukowców.

Odyseja Umysłu udostępnia przykładowy słowny Problem Spontaniczny pod tytułem Dom jak się patrzy. Jednocześnie ogół materiałów Odysei Umysłu jest objęty prawami autorskimi i dostęp mają tylko osoby zaangażowane w program. Nie musi to być jednak problem. Sami bowiem możemy stworzyć własny słowny Problem Spontaniczny. Żeby ułatwić to zadanie, wykorzystajmy baterię testów Torrance’a (1966; Torrance’s Tests of Creative Thinking, TTCT). Jest to zestaw testów twórczego myślenia opracowany w latach 60. ubiegłego wieku. Zawiera on serię ogólnych kategorii zadań werbalnych, do których można podstawić własne elementy, by stworzyć zupełnie nowe zadania. Proponujemy więc, żeby wykorzystać strukturę Spontanu słownego, podstawiając do niego jedno z zadań Torrance’a. Taka konstrukcja to niewyczerpana studnia nowych ćwiczeń.

Poniżej prezentujemy więc listę testów werbalnych TTCT:

1. Zadawanie pytań – przygotuj rysunek lub zdjęcie. Zadanie polega na zadawaniu twórczych pytań na temat danego rysunku.

2. Odgadywanie przyczyn – przygotuj rysunek lub zdjęcie. Zadanie polega na udzielaniu twórczych odpowiedzi na pytanie, jak doszło do sytuacji przedstawionej na obrazku.

3. Odgadywanie następstw – przygotuj rysunek lub zdjęcie. Zadanie polega na wymyślaniu twórczych konsekwencji, jakie może mieć sytuacja przedstawiona na obrazku.

4. Ulepszanie produktu – przygotuj jakiś złożony przedmiot, gadżet lub zabawkę. Zadanie polega na udzielaniu twórczych odpowiedzi, jak można sprawić, żeby ten przedmiot stał się doskonalszy.

5. Niezwykłe zastosowania – zadanie polega na wymyśleniu nietypowych, oryginalnych zastosowań dla jakiegoś przedmiotu użytku codziennego (np. do czego można wykorzystać cegłę?).

6. Niezwykłe pytania – zadanie polega na zadawaniu pytań o jakiś przedmiot użytku codziennego.

7. „Przypuśćmy, że” – uczestnikom prezentowana jest jakaś nieprawdopodobna, abstrakcyjna sytuacja (np. co by było gdyby na 10 minut została wyłączona grawitacja). Zadanie polega na wymyśleniu nieoczywistych konsekwencji takiego wydarzenia (np. samoloty oszczędziłyby na paliwie).

Wykorzystując podtesty TTCT można łatwo stworzyć własny Spontan. Wystarczy zmienić rysunek, przedmiot czy sytuację, by uzyskać całkiem nowe zadanie. Ćwiczenie zadań tego typu pozwoli uczniom rozwinąć zdolności twórczego myślenia.

Bibliografia

Guilford, J. P. (1950). Creativity. American Psychologist, 5(9), 444–454.

Torrance, E. P. (1966). Torrance Tests of Creative Thinking (TTCT) [Database record]. APA PsycTests. https://doi.org/10.1037/t05532-000